«Αφιερώνει τον εαυτό του και το καράβι του»*

Ο ναυτικός Μεταξάς Βαλιάνος του Γερασίμου από την Κεφαλονιά, δηλώνει την αφοσίωση του στους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας τον Νοέμβριο του 1820 : «…σας αφιερώνω τον εαυτόν μου και το καράβι μου, να το μεταχειρισθήτε κατά την θέλησίν σας ̇ όποτε καιρόν με ζητήσετε, υπόσχομαι να ήμαι έτοιμος, να υπακούσω κάθε σας προσταγήν σωματικώς και χρηματικώς το κατά δύναμιν, και δέκα καλούς μαρινάρους ετοιμασμένους με όλα τους τα αναγκαία με ιδία μου έξοδα…». Η γενναία πράξη του επτανήσιου καπετάνιου, ο οποίος φθάνει στο σημείο να διαθέσει το μοναδικό του μέσο βιοπορισμού αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό μαζί με το πλήρωμά του για να υπηρετήσει την πατρίδα, εκφράζει την απόλυτη εμπιστοσύνη που είχε στην μυστική οργάνωση των Φιλικών και την πίστη του στους σκοπούς της Εταιρείας. Με ανάλογα μέσα, και την ίδια αυταπάρνηση συμμετέχουν οι θαλασσομάχοι του 1821 στον Αγώνα για την Ελευθερία, προτάσσοντας «εαυτόν και σκαρί» για την απελευθέρωση του έθνους. Οι Έλληνες ναυτικοί, οι πλοιοκτήτες και οι έμποροι της Διασποράς αποτελούν πυλώνες της Εθνικής Ανεξαρτησίας καθώς το εμπορικό ναυτικό αποτέλεσε το ουσιαστικότερο και πλέον συγκροτημένο πολιτικοοικονομικό και πολεμικό όπλο της Ελληνικής Επανάστασης. Έχοντας πίστη και εμπιστοσύνη σε εκείνα τα «σιταροκάραβα βατσέλα» τόλμησαν να υψώσουν τη σημαία της ανεξαρτησίας και να ηγηθούν του Αγώνα δια θαλάσσης.

Στο ανθηρό περιβάλλον του παροικιακού ελληνισμού και συγκεκριμένα, στο ταχέως αναπτυσσόμενο λιμάνι της Οδησσού, τρεις νέοι Έλληνες έμποροι θα δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για τον ξεσηκωμό του Γένους. Η ίδρυση της «Φιλικής Εταιρείας», από τους Ν.Σκουφά, Αθ.Τσακάλωφ και Εμμ.Ξάνθο, είναι μια πράξη νεωτερική, άμεσα εξαρτώμενη από τα πνευματικά ερεθίσματα που προσέφερε στους πρωτεργάτες της το κίνημα του Διαφωτισμού αλλά και η συμμετοχή τους σε μυστικές εταιρείες που δραστηριοποιούνταν, εκείνη την εποχή, στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Μέσα σε κλίμα εμπιστοσύνης και άκρας μυστικότητας αναπτύσσονται σταδιακά τα συνωμοτικά δίκτυα του ελληνικού εθνικού κινήματος. Σύντομα το δίκτυο επαφών της Εταιρείας θα φθάσει να συνδέει Έλληνες από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, την Ρωσία, την Ουκρανία με εκείνους που κατοικούν στην Πελοπόννησο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα Ιόνια Νησιά και την Ιταλία. Βέβαια, εξαιτίας της φύσεως της Εταιρείας και παρά την απόλυτη εμπιστοσύνη και το ακέραιο του χαρακτήρα που διέκρινε τους μυημένους, τα μέλη δεν ήταν σε θέση να γνωρίζουν τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Όμως, ακόμη και αν ήξεραν ή αναγνώριζαν κάποιο έτερο μέλος όφειλαν πάση θυσία να προστατεύσουν την Εταιρεία και να μην αποκαλύψουν την ταυτότητά τους. Η εμπιστοσύνη μεταξύ των μελών εξασφαλιζόταν από την διαδικασία μύησης, τον όρκο πίστης και την υιοθέτηση κωδίκων και συνθηματικών λέξεων κατά την επικοινωνία. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Εμμ.Ξάνθου, με τον όρο «κοπάδι» εννοούσαν τον στόλο, «ελέφας» ήταν το μεγάλο καράβι, «ίππος» το μικρό και «καμήλα» το εμπορικό πλοίο, ενώ οι Έλληνες που υπηρετούσαν στον στόλο αποκαλούνταν «Ποιηταί». Τα πρώτα μέλη της Φιλικής Εταιρείας προέρχονται από το ευρύτερο στρώμα της αστικής τάξης. Ήταν κυρίως έμποροι, πρόκριτοι, φοιτητές και λόγιοι αλλά και καλλιεργημένα μέλη του κλήρου.

Το 1818 η δράση της Εταιρείας επεκτείνεται στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, «εις τα σπλάχνα της Τουρκίας», στο πολυσύχναστο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης. Το παράτολμο της πράξης των Φιλικών είναι δηλωτικό της αυτοπεποίθησης των μελών και της εμπιστοσύνης τους στους σκοπούς της οργάνωσης ενώ καταδεικνύει την αναγκαιότητα διεύρυνσης της δράσης της Εταιρείας. Πράγματι, σε αυτή τη φάση ανάπτυξης του δικτύου των Φιλικών, επιτυγχάνεται η ιεράρχηση των επαναστατικών σχεδιασμών και η ταυτόχρονη ενσωμάτωση μελών από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, γεγονός που επηρεάζει τόσο την δράση όσο και τις ανάγκες της Εταιρείας. Η «Ανώτατη Αρχή» αποφασίζει την δημιουργία του θεσμού των 12 Αποστόλων (1818), οι οποίοι είναι επιφορτισμένοι με την γεωγραφική επέκταση του συνωμοτικού δικτύου, ενώ λίγο αργότερα θα αποφασισθεί η δημιουργία Εφορειών (1820) με σκοπό την καλύτερη οργάνωση και διαχείριση των δραστηριοτήτων και των μελών της Εταιρείας. Μέσω των χρηματικών εισφορών, τα στελέχη είχαν την δυνατότητα να ταξιδεύουν με σκοπό την κατήχηση νέων μελών και οι Εταίροι φρόντιζαν για τον εξοπλισμό των Ελλήνων κατά την προπαρασκευή του Αγώνα.

Σε αυτή την δεύτερη, τρόπον τινά, φάση της Φιλικής Εταιρείας, παρατηρούμε αυξημένη στράτευση μελών από τους ναυτότοπους του ελλαδικού χώρου και τις νησιωτικές κοινότητες του Αιγαίου πελάγους. Στην Κωνσταντινούπολη θα μυηθούν, μεταξύ άλλων, ο σπουδαίος Υδραίος πλοίαρχος Αντ.Κριεζής, ο Ψαριανός πλοίαρχος και μετέπειτα Έφορος της Φιλικής Δημ.Μαμούνης, ο Χιώτης έμπορος Πανδίας Ροδοκανάκης, ο Σπετσιώτης Νικ.Μπότασης, ο πρώτος ναύαρχος του επαναστατημένου Υδραίικου στόλου Γιακουμάκης Τομπάζης. Και τα Επτάνησα όμως, ως κατεξοχήν χώρος συνάντησης ιδεών και ανθρώπων από διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά και πολιτικά περιβάλλοντα, θα τροφοδοτήσουν αρχικά την Εταιρεία και έπειτα τις γραμμές των επαναστατημένων. Καπετάνιοι, όπως ο Γεράσιμος Κούπας, ο Γ. Μουσούρης, τα ξαδέλφια Φωκά και Έλληνες της Διασποράς, όπως ο Ανδρέας Σφαέλος και ο Νικ.Λυκιαρδόπουλος θα συνδράμουν τα μέγιστα για τον ευγενή σκοπό της απελευθέρωσης. Έως την έκρηξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο την άνοιξη του 1821, οι πλοιοκτήτες του Αιγαίου είναι βέβαιο πως έχουν πλήρη εικόνα των σχεδίων της Φιλικής Εταιρείας.

Τον Απρίλιο του 1820, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης θα δεχθεί την θέση του «Γενικού Εφόρου» της Εταιρείας και οι Φιλικοί θα αρχίσουν να υποβάλλουν πιθανά σχέδια δράσης. Σε αυτό το πλαίσιο συζητήσεων, ένας Επτανήσιος ναυτικός καταθέτει το τολμηρό «Μερικόν περί Κωνσταντινούπολης Σχέδιον», αλλιώς γνωστό ως «Μέγα Σχέδιον», μέσα από το οποίο μπορεί κανείς να αντιληφθεί τη σημασία που έδειχναν οι Φιλικοί στον θαλάσσιο χώρο και τον ρόλο των Ελλήνων ναυτικών. Εν ολίγοις, το σχέδιο προέβλεπε την συντονισμένη, ταυτόχρονη δράση Ελλήνων αγωνιστών, δια ξηράς και θαλάσσης. Οι μεν ένοπλοι θα προξενούσαν εκτεταμένη αναστάτωση στο εσωτερικό της Κωνσταντινούπολης, οι δε θαλασσινοί θα αναλάμβαναν την πυρπόληση του οθωμανικού στόλου εντός του ναυστάθμου της Πόλης. Οι εξεγερμένοι θα επιχειρούσαν, ακόμη, να δολοφονήσουν τον σουλτάνο καθώς εκείνος θα κινείτο προς τον φλεγόμενο ναύσταθμο. Η επιτυχία του σχεδίου θα εξαρτιόταν από τους Έλληνες ναύτες του οθωμανικού στόλου και κυρίως από τον μπας ρεϊζ και πλοίαρχο της οθωμανικής ναυαρχίδας Κωνσταντή Γκιούστο. Οι Έλληνες ναυτικοί δείχνουν την εμπιστοσύνη τους στο επαναστατικό σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας και στον πλοίαρχο Γκιούστο, ο οποίος δηλώνει στους Φιλικούς πως «έχων εν ετοιμότητι δια το έργον 14 χιλιάδας μακελαρέους και 20 χιλ. εκ διαφόρων άλλων ελληνικών φυλών εν Κων/πόλει […]έχων μεθ’ εαυτού και δύο βουκάλια με πυρπολικάς ύλας […] δύο ταχυπλόους λέμβους […] και επί της δοθεισομένης ρίψεως του πυρός, να αρχίση η σφαγή». Παρά την αποδοχή του εντυπωσιακού αλλά ριψοκίνδυνου εγχειρήματος από τον Α. Υψηλάντη και από πολλά ακόμη μέλη της Εταιρείας και την εμπιστοσύνη που έδειχναν στον Υδραίο πλοίαρχο και το άξιο πλήρωμά του, το «Μέγα Σχέδιον» δεν τέθηκε σε εφαρμογή, καθώς, όπως συμπεραίνει ο Ι.Φιλήμων, αυτή η γενναία αλλά ιδιαίτερα τολμηρή πράξη θα είχε ως αποτέλεσμα την «πλήρη θυσία και καταστροφή όλων των εν Κωνσταντινουπόλει Ελλήνων Χριστιανών και των περίοικων, και αυτή άνευ ουσιώδους βλάβης των Τούρκων. Πράγματι, μόλις έφθασαν στην Υψηλή Πύλη πληροφορίες για πιθανή εξέγερση των εν Πόλη χριστιανών, ο σουλτάνος διέταξε τη σύλληψη του Υδραίου Κ.Γκιούστου και των Ελλήνων ναυτών του στόλου, αποφασίζοντας τελικά την εκτέλεσή τους κατά τις τραγικές μέρες της άνοιξης του 1821.

Η εμπιστοσύνη, η ακεραιότητα, η ειλικρίνεια, η γενναιότητα, η ανιδιοτέλεια και η πειθαρχία ήταν μερικές μόνο από τις αρετές των μελών της Φιλικής Εταιρείας και των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Ένα σημαίνων πρόσωπο της περιόδου, το οποίο συγκεντρώνει όλες τις εν λόγω αρετές είναι ο έμπορος Παναγιώτης Σέκερης (1783-1847), από την Τρίπολη Αρκαδίας. Ο ικανότατος μεγαλέμπορος από την Πελοπόννησο, με δεσμούς στο νησί των Σπετσών, είχε καταφέρει να δημιουργήσει έναν αξιόπλοο στόλο 15 πλοίων και εμπορικά υποκαταστήματα στην Οδησσό και την Μόσχα. Μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία την άνοιξη του 1818 και αμέσως έδειξε την μεγαλοψυχία και την γενναιοδωρία του δίδοντας 10.000 γρόσια για τις ανάγκες της Εταιρείας. Μετά τον θάνατο του πρωτεργάτη Ν.Σκουφά, ο Παναγιώτης Σέκερης απέκτησε αυξημένες ευθύνες, διετέλεσε μέλος της Ανώτατης Αρχής και ανέλαβε την οικονομική διαχείριση των εισφορών της Εταιρείας. Παράλληλα, φρόντισε να διευρύνει το μέγεθος της οργάνωσης, κατηχώντας πλοιάρχους που θεωρούσε άξιους εμπιστοσύνης, ενώ εξασφάλισε οικονομική στήριξη από τις εμπορικές κοινότητες στις οποίες επεκτεινόταν το προσωπικό δίκτυο επαφών του. Από το 1819 συγκέντρωνε στα χέρια του τα αφιερωτικά γράμματα των νέων μελών και τις εισφορές των Φιλικών με σκοπό την προετοιμασία του Αγώνα. Η προσφορά του καπετάνιου Μεταξά Γ. Βαλιάνου και πολλών ακόμη «ανώνυμων» ναυτικών του ’21, διεσώθει ως τις μέρες μας χάρη στον κατάλογο που διατηρούσε πλάι στα βιβλία εσόδων-εξόδων της Εταιρείας. Διέθεσε την προσωπική του περιουσία για την επίτευξη της απελευθέρωσης του Έθνους και την ανεξαρτησία της Ελλάδας, στην οποία κατάφερε να έλθει και να εγκατασταθεί οικογενειακώς το 1830.

Είναι, ίσως, περιττό να τονίσουμε την σπουδαιότητα της ύπαρξης και της δράσης της Φιλικής Εταιρείας για την οργάνωση και το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Η αυταπάρνηση, η γενναιοδωρία και η εμπιστοσύνη που έδειξαν χιλιάδες Έλληνες, απαντώντας θετικά στα κελεύσματα της μυστικής επαναστατικής οργάνωσης του έθνους, κατάφεραν να δημιουργήσουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τον ξεσηκωμό ολόκληρου του Γένους. Η ανταμοιβή που προσδοκούν συνοψίζεται στην επιστολή της Εταιρείας προς τα νησιά Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά (1820): «η δε πατρίς αφθόνως θέλει ανταμείψη τους κόπους και αγώνας και θυσίας, τας οποίας καταβάλλετε, εν ημέραις ότε έσεσθε και υμείς συναριθμημένα εις την σειράν των τοσούτων ενδόξων και αθανάτων υιών της».
   
 
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αυγητίδης Γ. Κώστας, Οι Έλληνες της Οδησσού και η Επανάσταση του 1821, Δωδώνη, Αθήνα,1994.
• Bακαλόπουλος Aπόστολος, "Συμβολή στην ιστορία και οργάνωση της Φιλικής Eταιρείας", Eλληνικά 12 (1952-1953), σ.65-78.
• Βακαλόπουλος Ε.Α., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: Η μεγάλη ελληνική Επανάσταση (1821-1829), τ.Ε’ «Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της (1813-1822)», Θεσσαλονίκη, 1980.
• Γιακωβάκη Νάσια, «Οδησσός, Κωνσταντινούπολη, Ισμαήλι: τρεις οργανωτικοί σταθμοί ενός αχαρτογράφητου δρομολογίου», στο Όλγα Κατσιαρδή-Hering (επιστ.επιμ.), Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου, Πρακτικά Ημερίδας (Αθήνα, 14 Ιανουαρίου 2015), Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων-Τομέας Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής, Αθήνα, 2018 (σ.173-200).
• Ευθυμίου Μαρία, «Το «Μέγα Σχέδιον» ή πώς οι Φιλικοί ”υπέλαβον δυνατά τα αδύνατα”», στο Όλγα Κατσιαρδή-Hering (επιστ.επιμ.), Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου, Πρακτικά Ημερίδας (Αθήνα, 14 Ιανουαρίου 2015), Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων-Τομέας Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής, Αθήνα, 2018  (σ.45-56).
• Κανδηλώρος Τάκης, Η Φιλική Εταιρεία 1814-1821, Αθήνα,1926.
• Μαζαράκη-Αινιάν Ι.Κ., Η Φιλική Εταιρεία, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα, 2007.
• Μελετόπουλος Ι., Η Φιλική Εταιρεία [ανάτυπο] Αρχείον Π. Σέκερη, Αθήνα, 1967.
• Μέξας Γ. Βαλέριος, Οι Φιλικοί: κατάλογος των μελών της Φιλικής Εταιρείας εκ του Αρχείου Σέκερη, Αθήναι, 1937.
• Ομηρίδης-Σκυλίτζης Πέτρος, Συνοπτική Ιστορία των τριών ναυτικών νήσων Ύδρας Πετσών και Ψαρών καθ΄ όσον συνέπραξαν υπέρ της ελευθερίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος το 1821, και πρώτον έτος της ελληνικής αυτονομίας. Μετά παραρτήματος διαφόρων επιστολών και άλλων επισήμων εγγράφων προς απόδειξιν της αληθείας, εκ της Τυπογραφίας Ε. Αντωνιάδου, εν Ναυπλία, 1831.
• Παπαναστασίου Μ., "Εξέχοντες Φιλικοί μέσα από το Αρχείο Ιστορικών Εγγράφων της Ι.Ε.Ε.Ε.", Τεκμήρια Ιστορίας, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2015.
• Πιζάνιας Πέτρος, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821-Ένα ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Τμήμα Ιστορίας-Ιόνιο Πανεπιστήμιο/Κέδρος, 2009, σ.35-41.
• Σιφναίου Ευρυδίκη, « “Υποδυόμενοι” τους εμπόρους: Φιλική Εταιρεία, παρανομία και νομιμότητα στη νέα πόλη της Μαύρης Θάλασσας (Οδησσός 1814-1821)», στο Όλγα Κατσιαρδή-Hering (επιστ.επιμ.), Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου, Πρακτικά Ημερίδας (Αθήνα, 14 Ιανουαρίου 2015), Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων-Τομέας Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής, Αθήνα, 2018 (σ.37-44).
• Τζάκης Διονύσης, «Από την Οδησσό στη Βοστίτσα: η πολιτική ενσωμάτωση των τοπικών ηγετικών ομάδων στη Φιλική Εταιρεία», στο Όλγα Κατσιαρδή-Hering (επιστ.επιμ.), Οι πόλεις των Φιλικών: οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου, Πρακτικά Ημερίδας (Αθήνα, 14 Ιανουαρίου 2015), Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων-Τομέας Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής, Αθήνα, 2018 (σ.125-148)
• Φιλήμων Ιωάννης, Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, εκ της τυπογραφίας Θ. Κονταξή και Ν. Λουλάκη, εν Ναυπλία, 1834.
• Φιλήμων Ιωάννης, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως, τ.1, Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά, Αθήναι, 1859.
• Φράγκος Γεώργιος, «Φιλική Εταιρεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σ. 424-432.