“Ἡ δύναμή σου πέλαγο, κ᾿ ἡ θέλησή μου βράχος.
Στὸν κόσμο τοῦτον χύνεται καὶ σ᾿ ἄλλους κόσμους φθάνει.
Μὲ φουσκωμένα τὰ πανιὰ περήφανα κι᾿ ὡραῖα.”

 
 
Σε μια εποχή έντονων πολιτικοοικονομικών και κοινωνικών ανακατατάξεων «ήρχισε να ανατέλλη και το λαμπρότατον άστρον της ευδαιμονίας της Ελλάδος», όπως διαπίστωνε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης τον Οκτώβριο του 1820, καθώς «τα υψηλά εκείνα αισθήματα, τα οποία πάλαι ποτέ ανύψωναν τους προπάτοράς μας (…) εμφωλεύουσι σήμερον και εις τας ψυχάς των ομογενών μας.». Η Φιλική Εταιρεία ανέλαβε ουσιαστικά τον ξεσηκωμό των υπόδουλων Ελλήνων, έχοντας πίστη στον σκοπό και τις δυνάμεις του ελληνικού έθνους. Στην Προκήρυξη προς τους Έλληνες του Αρχιπελάγους, οι Φιλικοί επιμένουν πως μόνοι οι Έλληνες, οπλισμένοι με πίστη, είναι δυνατό να κατακτήσουν την ελευθερία τους: «Ρίψατε τα βλέμματά σας εις τας θάλασσας και θέλετε ιδεί κατασκεπασμένας από θαλασσοπόρους ομογενείς, έτοιμους να ακολουθήσωσι το παράδειγμα των ηρώων της Σαλαμίνος. Κοιτάξατε και εις την ξηράν και απανταχού βλέπετε Λεωνίδας, οδηγούντας φιλοπάτριδας Σπαρτιάτας. Κοιτάξατε την ομόνοιαν, ήτις συνδέει των ηρώων τούτων τας ψυχάς. Κοιτάξατε την προθυμίαν και τον ζήλον αυτών. Παραβάλατε τας εξαισίους και μεγάλας ταύτας αρετάς με την χαυνότητα, την αδυναμίαν και εσωτερικήν ταραχήν του εχθρού μας και τότε αν εμπορήτε είπατε, ότι από άλλους πρέπει να προσμένωμεν την σωτηρίαν μας.» Οι Έλληνες απαντούν στο κάλεσμα του Υψηλάντη με μαζικό ξεσηκωμό! Άλλωστε, όπως σημείωνε ο ίδιος κατά την έναρξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες «ποια ελληνική ψυχή θέλει αδιαφορήση εις την πρόσκλησιν της Πατρίδος;».

Στα θρησκευτικά φλάμπουρα, στα επαναστατικά μπαϊράκια της κλεφτουριάς και τις παντιέρες των νησιών αποτυπώνεται η ταυτότητα του ελληνικού Γένους. Ο δικέφαλος αετός με φόντο την πορφύρα μας ταξιδεύουν στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ενώ οι αναπαραστάσεις των Αγίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας μαρτυρούν την θρησκευτική προσήλωση των Αγωνιστών, την πίστη και τον σεβασμό τους στη Θεία Χάρη. Είναι έτοιμοι να θυσιαστούν «υπέρ Πίστεως και υπέρ Πατρίδος». Μέσα από τη θρησκεία θα εκφραστεί πρώιμα η εθνική συνείδηση των εξεγερμένων, ενώ η χριστιανική πίστη θα σταθεί ζωοδότης για τους αγωνιστές και κινητήριος δύναμη για τις αμφίρροπες χερσαίες και θαλάσσιες αναμετρήσεις. «Μια δύναμις με άρπαξε από την λιτανεία πριν φύγουμε από τα Ψαρά για την Χίο. Μια δύναμις θεϊκή με γιγάντωσε(…)αυτή η θεία δύναμις μου έδωσε θάρρος δια να φθάσω με το πυρπολικό μου στην Τουρκική Ναυαρχίδα(…)» αναθυμάται ο γενναίος πυρπολητής Κωνσταντίνος Κανάρης. Όπως παρατηρεί ο Ελβετός φιλέλληνας Ι.Μέγιερ (John Jakob Meyer) «…όλα τα κατά την θάλασσαν κινήματα είχον πάντοτε ερριζωμένην εις την ψυχήν των και τον φόβον του Θεού, και την ειλικρίνειαν (…)», έτσι οι Έλληνες ναυτικοί φρόντιζαν να τηρούν ακόμη και εν πλω τα θρησκευτικά τους έθιμα, για αυτό συχνά στα πολεμικά πλοία επέβαινε και κάποιος ιερωμένος ασκώντας καθήκοντα στρατιωτικού ιερέα, όπως για παράδειγμα ο Θεοφάνης Στατισέας, ο οποίος το 1824 συμμετείχε στο πλήρωμα του πλοίου «Παγκρατίων». Ο Υδραίος πλοίαρχος Αντώνιος Κριεζής ανακαλεί ένα περιστατικό όπου οι ναύτες του πριν την μάχη «έκαμνον σταυρούς και μετανοίας ασπάζοντας τας αγίας εικόνας» και απευθυνόμενοι στον ιερέα Σοφρώνιο Σκλιά παρακαλούν: «Ευλόγησέ μας παπά, ευλόγησέ μας ότι σήμερον εγεννήθαμεν και σήμερον θέλομεν αποθάνη δια την ελευθερία της πατρίδος». Από την άλλη πλευρά, ο ναύαρχος Μιαούλης, λέγεται πως σε μια στιγμή λιγοθυμίας του πληρώματος αναφώνησε: «(…)θα τους έπνιγα όλους αυτούς τους μασκαράδες που ενώ έχουνε χέρια και άρμενα, καρτεράνε να γλιτώσουν από της Παναγιάς τη συνδρομή. Σύρε και πες τους να βάλουν την εικόνα στον τόπο της και να είναι έτοιμοι να μανουβράρουν όπως θα τους παραγγείλω εγώ. Και εγώ το παίρνω απάνω μου να τους γλιτώσω(…)».

Η ετοιμότητα των επικεφαλής σε συνδυασμό με την γενναιότητα των πληρωμάτων, εξασφάλισαν σε στεριά και θάλασσα τις συνεχείς πολεμικές επιτυχίες των επαναστατημένων Ελλήνων. Η εμπιστοσύνη που δείχνουν στις δυνάμεις τους και στους συμπολεμιστές τους, η άσβεστη ελπίδα για την ευόδωση του αγώνα και η κοινή συνείδηση για την αναγκαιότητα της αυτοθυσίας εις όφελος ενός υψηλότερου σκοπού, τους μεταμορφώνουν σε «λέοντες», υπερασπιστές της ελευθερίας, «τρελλούς» που πολεμούν με «σιτοκάραβα βατσέλα», βαστώντας χασαπομάχαιρα, τσεκούρια, «ντυμένοι με κουρέλια κι οπλισμένοι με παλιοντούφεκα δεμένα με σκοινιά». Προσφέρουν από το υστέρημά τους, όπως ο Ψαριανός πλοίαρχος Δημήτριος Μαμούνης, ο οποίος κατά τη μύησή του στην Φιλική Εταιρεία έδωσε υπόσχεση «να δουλεύσει με το καράβι του όπου και όταν χρειασθεί»∙ παραμένουν αλύγιστοί, όπως η φρουρά του Μεσολογγίου που διαμηνύει στις 4 Απριλίου του 1826 πως «επολέμησε και θέλει πολεμήσει και έως την υστερινή ημέραν με όλην την γενναιότητα»∙ και δεν διστάζουν να θυσιαστούν, καθώς έπραξε ο Ψαριανός αγωνιστής, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, Δημήτριος Βρατσάνος, ο οποίος κλεισμένος με τον υιό του, Αντώνη, και ακόμη 120 αμάχους και πολεμιστές στο Φρούριο της Μαύρης Ράχης επιλέγουν να ανατινάξουν την πυριτιδαποθήκη και να βρουν ηρωικό θάνατο για να μην παραδοθούν στον εχθρό. Δεκάδες παραδείγματα ένθερμων αγωνιστών, οι οποίοι αψήφησαν τις τρομερές συνέπειες των πράξεών τους για να στηρίξουν την επανάσταση. Η ναυτική αρμάδα της Κάσου τέθηκε στη διάθεση του Αγώνα, υπηρέτησε ως προστάτης των Δωδεκανήσων, συνέδραμε τους Κρήτες επαναστάτες μεταφέροντας όπλα και πολεμοφόδια και έπειτα φυγαδεύοντας τούς, πρόσφυγες πια, στην Κάσο και την Κάρπαθο. Στο Ιόνιο, οι Επτανήσιοι αψηφούν τις εντολές του Άγγλου Αρμοστή και συνδράμουν τους επαναστατημένους αδελφούς τους, μεταφέροντας τρόφιμα, οπλισμό, μηνύματα και εθελοντές στις ηπειρωτικές ακτές και αναλαμβάνοντας την περίθαλψη και μεταφορά των αμάχων στα νησιά τους.

Καθένας μάχεται, από το δικό του μετερίζι, για την εθνική υπόθεση, για την ανεξαρτησία, έχοντας πίστη σε μια ελεύθερη, καλύτερη ζωή. Στα Απομνημονεύματά του ο Πελοποννήσιος προύχοντας, Κανέλλος Δεληγιάννης, σημειώνει πως τις παραμονές της επανάστασης «…έβλεπες εκεί γυναίκες καταγινομένας εις το προπαρεσκευάζειν φουσέκια, εκεί νεανίδας εστολισμένας και τραγωδούσας άζματα  μισοτύραννα και κεντώσας σημαίας. Εκεί παίδας και γέροντας εις το προετοιμάζειν φούρνους, τσαρούχια και άλλα χρήσιμα τους πολεμισταίς. Εκεί γραίας ετοιμάζουσας παξημάδια και άλλα τρόφιμα. Εκεί νέους γυμναζόμενους εις το σημαδεύειν και εις το οπλασκείν. Εκεί ιερείς και μοναχούς παρακλήσεις απαγγέλοντας προς τον Ύψιστον.». Η συμβολή των γυναικών στην Επανάσταση υπήρξε σπουδαία και η ανιδιοτελής προσφορά τους καταλυτική κι αξιομνημόνευτη. Από την φροντίδα των λαβωμένων, των αμάχων, των παιδιών, την στήριξη των οικογενειών, την παρασκευή γευμάτων, την καλλιέργεια των χωραφιών ως την συμμετοχή στις μάχες, την μεταφορά πολεμοφοδίων, την κατασκευή οχυρώσεων. Συγκινητικός είναι και ο λόγος του Πάτμιου Πατριάρχη Αλεξάνδρειας, Θεόφιλου, που καλεί σε ξεσηκωμό, την Πρωτομαγιά του 1821: «ὅλοι οἱ ἐδῶ εὑρισκόμενοι ὁμογενεῖς μας καί τούτων ἀπόγονοι ἔχετε χρέος ἀπαραίτητον (…)συντρέχοντες, βοηθοῦντες μέ τά καράβια, μέ τάς χείρας, μέ τάς καρδίας, καί μ’ αὐτήν τήν ζωήν σας, ἄν ἡ χρεία τό καλέσῃ διά τήν κοινήν ἐλευθερίαν τοῦ γένους μας (…)ἀλλ’ ὅλοι ὁμοῦ ἠνωμένοι οἱ νέοι μέ τά ὅπλα, οἱ γέροντες μέ τάς εὐχάς καί παραινέσεις, οἱ Ἱερεῖς μέ τάς εὐλογίας καί τάς πρός Θεόν δεήσεις, πολεμήσατε γενναίως καί ἀξίας τοῦ Ἑλληνικοῦ ὀνόματος περί πίστεως καί πατρίδος, περί γυναικῶν καί τέκνων τόν τρισβάρβαρον καί ἄσπλαγχνον τύραννον τῆς Ἑλλάδος(…)».Δεκάδες μέλη του κλήρου στήριξαν παντοιοτρόπως  τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, ορισμένοι συμμετέχοντας στο μυστικό δίκτυο της Φιλικής Εταιρείας, άλλοι προσφέροντας καταφύγιο και πολεμοφόδια στους εξεγερμένους, άλλοι στηρίζοντας ανοικτά το δίκαιο αγώνα των χριστιανορθόδοξων υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ δεν έλειψαν και εκείνοι που συμπορεύθηκαν στα πεδία των μαχών, αψηφώντας τον κίνδυνο, έτοιμοι να θυσιαστούν για την ελευθερία.

Σπουδαία έκφραση αλτρουισμού στάθηκε η αθρόα προσέλευση Ευρωπαίων εθελοντών στα επαναστατημένα εδάφη αλλά και η σύσταση φιλελληνικών επιτροπών με σκοπό την περίθαλψη του άμαχου ελληνικού πληθυσμού και την έμπρακτη στήριξη του Αγώνα. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής και Αμερικανικής ελίτ για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και η σύνδεσή του με τα σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά αιτήματα για δημοκρατία και εθνική ανεξαρτησία, οδήγησε πολλούς φιλέλληνες να υπερασπιστούν ακόμη και με τη ζωή τους «την πατρίδα του Περικλή». Η πίστη τους στην πνευματική και ηθική ανάταση του ελληνισμού, η οικονομική αρωγή και η διαρκής αλληλεγγύη που επιδεικνύουν καθώς συμπαραστέκονται στους μαχόμενους «απογόνους του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη», γεμίζουν με ελπίδα τους Έλληνες. Στις κοινότητες της Διασποράς και τα μεγάλα ευρωπαϊκά πολιτιστικά κέντρα οι Έλληνες καλλιεργούν φιλοπατριωτικά αισθήματα και προωθούν την ιδέα της εθνικής απελευθέρωσης, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής από το Παρίσι, ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος από την Πίζα, ο Ανδρέας Κάλβος από την Ελβετία και πολλοί άλλοι. Η απαρασάλευτη πίστη στο δίκαιο των αγωνιζομένων Ελλήνων ενισχύει την πεποίθηση των επαναστατών πως θα στεφθούν νικητές καθώς, όπως υπογραμμίζει στη Διακήρυξή της η Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου τον Ιανουάριο του 1822, ο πόλεμος είναι «εθνικός, πόλεμος ιερός, πόλεμος του οποίου η μόνη αιτία είναι η ανάκτησις των δικαίων της προσωπικής ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής(…)».

Η Ελληνική Επανάσταση, μια από τις σημαντικότερες επαναστάσεις των νεότερων χρόνων, υπεύθυνη για την δημιουργία του πρώτου ανεξάρτητου εθνικού κράτους της νοτιοανατολικής Ευρώπης, οφείλει εν πολλοίς την επιτυχία της στην ισχυρή θέληση των αγωνιζομένων Ελλήνων, στην πίστη στον ιερό αγώνα της ελευθερίας του Γένους, στην αντοχή, στην επιμονή και στην αυταπάρνηση των χιλιάδων μαχητών που με την θυσία τους σφράγισαν την ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Η εθνεγερσία ανέδειξε μια σειρά από κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά αιτήματα, τα οποία συνέθεσαν τις πτυχές του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος και οδήγησαν στη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Ο δίκαιος αγώνας των Ελλήνων ευαισθητοποίησε την κοινή γνώμη, δημιούργησε κλίμα αλληλεγγύης και ανέδειξε την οικουμενικότητα του ελληνισμού, καθώς όπως έγραψε ο  Βίκτορ Ουγκώ «ο κόσμος είναι η Ελλάδα που διαστέλλεται.  Η Ελλάδα είναι ο κόσμος που συστέλλεται».


ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 

• Βακαλόπουλος Ε. Απόστολος, Επίλεκτες βασικές ιστορικές πηγές της ελληνικής επαναστάσεως 1813-1825, τ.Α΄-τ.Β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2000
• Βακαλόπουλος Ε. Απόστολος, Η αναγέννηση του ελληνικού γένους: πορεία προς την ελευθερία (1669-1812), Οικονομική και πνευματική άνοδος των Ελλήνων-Απελευθερωτικά κινήματα- Εθνική εγρήγορση, Νέα Ελληνική Ιστορία-4, εκδ.οικ. Σταμούλης Αντώνιος, Θεσσαλονίκη, 2000
• Γαβαλάς Γιάννης (επιλογή κειμένων)- Αδαμοπούλου-Παύλου Κωνσταντίνα (εισαγωγή), Ναυτικά εν έτει 1821, Εκδόσεις Τζεϊ & Τζεϊ Ελλάς, Πειραιάς, 2005
• Γουντχάουζ Μ. Κρίστοφερ, Φιλέλληνες: στον Αγώνα για την Ελληνική Ανεξαρτησία, (μετάφραση: Λαμπράκος Γιώργος), εκδόσεις Μίνωας, Αθήνα, 2020
• Γρυντάκης Ιωάννης, Δάλκος Γεώργιος, Χόρτης Άγγελος, Χόρτης Έκτορας, Όσα δεν γνωρίζατε για την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση του 1821, (επιμέλεια: Λελούδη Κατερίνα), εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα, 2016
• Κρικρή Πλάτωνος, Αρχιμανδρίτου, Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Β΄ Παγκώστας ο Πάτμιος (1805-1825), διδακτορική διατριβή υποβληθείσα εις το τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., Αθήνα, 2002
• Μαλανδράκης Μ.Η., Συμπληρωματικαί σελίδες τῆς Ἱστορίας τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, Τύποις «εκδοτικής» Μπλαζουδάκη, εν Αθήναις, 1929
• Μιχαηλίδης Δ. Ιάκωβος, Ο αγώνας των Ελλήνων: Πολιτικές επιλογές και στρατιωτικές επιχειρήσεις 1821-1827, Σειρά: 1821: Η γέννηση ενός έθνους-κράτους, τόμος Γ΄, εκδόσεις ΣΚΑΪ βιβλίο-Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 2010
• Μίχος Ν. Αρτέμιος, Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826): και τινές άλλαι σημειώσεις εις την ιστορίαν του μεγάλου αγώνος αναγόμεναι, (εισαγωγή-επιστημονική επιμέλεια-σχόλια: Ευθυμίου Μαρία-Σαράφης Βαγγέλης), Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 2019
• Περραιβός Χριστόφορος, Απομνημονεύματα πολεμικά: διαφόρων μαχών συγκροτηθεισών μεταξύ Ελλήνων και Οθωμαών κατά τε το Σούλιον και Aνατολικήν Ελλάδα από του 1820 μέχρι του 1829 έτους, (επιστημονική επιμέλεια: Παπαγεωργίου Π. Στέφανος), Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 2019
• Φιλήμων Ιωάννης, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, εκ της τυπογραφίας Θ. Κονταξή και Ν. Λουλάκη, εν Ναυπλία, 1834